Museum zonder uitgang

Met een zacht zoef-geluid zwaait de zware deur open. Dik staal, zonder handgreep. Het lijkt wel een kluisdeur, of de toegangsdeur van een gevangenis. Achter de deur strekt zich een lange gang uit. Betonnen wanden, betonnen vloeren, licht hellend, geen ramen, spaarzaam licht. Helemaal aan het einde flitsen zwart-wit beelden, geprojecteerd op de achterwand. Een geluid dendert door de gang en sterft weg. Het lijkt wel alsof er een goederentrein voorbij rijdt. Langzaam lopen we de gang in. Achter ons horen we de deur met een plof dichtvallen.

We bevinden ons in het Felix-Nussbaum-haus in Osnabrück. Een museum gewijd aan de werken van de gelijknamige schilder en illustrator. We brengen er uiteindelijk twee uur door. Niet alleen gegrepen door de schilderijen van deze man, maar ook door zijn verhaal en bovendien door het gebouw dat feilloos lijkt te passen bij hetgeen het museum wil vertellen.

We waren er op de juiste dag, grijs en koud. In veel zalen waren wij de enige bezoeker. De intense stilte met in de verte af en toe de goederentrein, onze voetstappen op de betonnen vloeren. De schuine, welhaast willekeurige neergezette scheidingswanden. De rasters in de vloeren waardoor je de verdieping onder je kon zien. Het droeg allemaal bij aan het gevoel van uitzichtloosheid, desoriëntatie, machteloosheid en bij tijd en wijle van onderdrukking, van gevangenschap. De tweede wereldoorlog kwam wel heel dichtbij. De Joodse Felix Nussbaum wordt in 1904 geboren in Osnabrück en wordt met liefde voor de kunst groot gebracht. Hij begint zijn carrière als schilder in Berlijn waar hij schilderkunst studeert. Hij wint een studiebeurs voor de Villa Massimo in Rome en vertrekt in 1932 naar Italië. Hij zou nooit meer terugkeren naar Duitsland. De Duitse anti-Joodse maatregelen missen hun invloed niet op het Italië van Mussollini. In 1933 wordt Nussbaum uit de Villa Massimo gezet en komt hij via omzwervingen in België terecht. Hier leeft hij jarenlang onder voortdurende bedreiging. Totdat hij in de zomer van 1944 samen met zijn vrouw wordt opgepakt en uiteindelijk in Auschwitz wordt vermoord. Hij is dan 39 jaar oud.

In zijn werken zie je zijn veranderende leven voorbij komen. In een eigen naïef-nieuwzakelijke stijl schildert hij aanvankelijk hedendaagse taferelen (zijn ouders, vrienden), waarin hij zijn eigen werkelijkheid probeert te stoppen. Later echter spreekt er steeds meer een grimmige sfeer uit zijn werk, zoals bij zijn zelfportret met de gele ster. Op het laatst komt het besef dat hij zal sterven sterk naar voren en worden zijn werken bevolkt door skeletten. 

Afbeeldingen: osnabrueck.de en wikipedia.com

Het museum wordt in 1998 opgericht en in 2011 in zijn huidige vorm opgeleverd. De Amerikaanse architect Daniel Libeskind, zoon van Holocaust-overlevenden, is verantwoordelijk voor het ontwerp. Voor hem is architectuur communicatieve kunst. In 2002 in The New Statesman zegt hij hierover:

“Maar al te vaak wordt architectuur […] als nietszeggend beschouwd. Gebouwen worden gezien als vrij ter beschikking staande gebruiksvoorwerpen, met als enig doel om te verdwijnen achter het gebruik dat van hen gemaakt wordt. […] Ik ben vastbesloten om af te komen van dit al te zeer vereenvoudigde standpunt over de traditie van de architectuur.”

Het Felix-Nussbaum-Haus is het eerste gebouw van Libeskind, dat wordt voltooid. Hij noemt het ‘Museum zonder uitgang’. Zijn standpunt is hier heel duidelijk te zien. Het gebouw bepaalt mede de sfeer in dit museum. Ik was eerder in het ook door Libeskind ontworpen Jüdisches Museum in Berlijn. Op de een of andere manier roept dit dezelfde atmosfeer op. Dezelfde typerende schuine wanden, hoekige nissen. Het onderwerp zal hier natuurlijk ook een rol bij spelen. Een ander bekend ontwerp van Libeskind is dat van 1 World Trade Center op Ground Zero in New York.  Als we na twee uur weer bij de kluisjes in de kelder komen, die overigens ook helemaal in de stijl van het gebouw zijn, besluiten we de koffie in het museum over te slaan. En in de oude binnenstad van Osnabrück een koffiebarretje op te zoeken. Even een andere atmosfeer. De bijna letterlijke rillingen kwijtraken. Het doet wat met je, dit museum. Ik stapte naar binnen met het idee om voor de Elke Maand Een Museum-uitdaging het buitenlandse museum van mijn lijstje af te strepen. Ik stapte eruit met een overweldigend gevoel. Dit was verreweg het indrukwekkendste museum dat ik dit jaar gezien heb. De museumfolder beschrijft het heel goed:

“Kunst blijft hier geen zuiver visuele ervaring, maar is ook subtiel op andere niveaus aanwezig.”

Wil je ook het Felix-Nussbaum-Haus ervaren? Osnabrück ligt slechts 80 km van de Nederlandse grens en is ook per trein goed te bereiken. Vanaf het museum loop je zo het oude centrum in met leuke koffiebarretjes, veel winkels en heel veel andere musea.

Dit museumbezoek telt mee voor de uitdaging ‘Elke maand een museum‘.